Dọc biên giới tỉnh Thanh Hóa có 15 xã của 5 huyện và 1 xã vùng đệm Mường Lý (Mường Lát) đều có điều kiện hạ tầng, kinh tế – xã hội còn nhiều khó khăn. Theo địa giới hành chính của 16 xã này, với 15 thôn, bản, khu phố, tổng diện tích hơn 1.655 km2, chiếm khoảng 15% diện tích toàn tỉnh, dân số khoảng 70.000 người. Tuy nhiên, nhiệm vụ xây dựng nông thôn mới ở 150 thôn, bản khu vực biên giới đang đặt ra nhiều thách thức, cần phải thẳng thắn nhìn nhận để từng bước tháo gỡ.
Khu nhà ở, hạ tầng giao thông khang trang tại thôn Vân, xã Bát Mọt (Thường Xuân). Ảnh: Lê Đông
“Sự chậm tiến độ” cố hữu
Phải thừa nhận rằng, địa hình đồi núi phức tạp, giao thông chưa hoàn thiện là những trở ngại cho phát triển kinh tế – xã hội cũng như xây dựng DNNVV ở các xã biên giới. Tuy nhiên, điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu đặc thù cũng thuận lợi cho việc phát triển các mô hình cây trồng, vật nuôi đặc hữu, phát triển du lịch sinh thái … Tiềm năng về quỹ đất lớn ở khu vực biên giới và tài nguyên thiên nhiên. Rừng trù phú cũng là một gợi ý cho sự bứt phá làm giàu ngay trên vùng đất khó. Nhưng trên thực tế, các mô hình sản xuất hiệu quả ở đây còn quá ít, dẫn đến đời sống đại bộ phận người dân còn nghèo nàn, lạc hậu.
Bên cạnh những nguyên nhân khách quan, cần nhìn nhận nguyên nhân chủ quan là hầu hết đồng bào dân tộc thiểu số sống ở khu vực biên giới chưa có chí vươn lên, nhiều người còn trông chờ, nán lại để được hỗ trợ. Mức độ tiếp cận khoa học – công nghệ của người dân, thậm chí cả cán bộ xã, chuyên viên cấp huyện thực hiện nhiều chương trình, dự án còn hạn chế. Thống kê của Ban Dân tộc tỉnh Thanh Hóa, giai đoạn 2016 – 2020, lồng ghép các chương trình, dự án hỗ trợ, trên địa bàn 11 huyện miền núi đã xây dựng được 206 mô hình; trong đó, có 86 mô hình cây trồng, 82 mô hình chăn nuôi, 16 mô hình phát triển cây dược liệu và 22 mô hình sản phẩm lợi thế, với tổng kinh phí 81,056 tỷ đồng. Nhưng đến nay, chỉ có 34 mô hình cây trồng, 12 mô hình chăn nuôi, 3 mô hình trồng dược liệu cho thu nhập, chỉ chiếm 24% tổng số mô hình đã triển khai. 76% còn lại là mô hình “chết máy” hoặc rung lắc. Nhiều mô hình hỗ trợ này thuộc các xã biên giới của tỉnh.
Sản xuất chưa phát triển, kinh tế nghèo nàn là những nguyên nhân chính làm cho nhiệm vụ huy động nguồn lực và xây dựng DNNVV khu vực biên giới của tỉnh kém hiệu quả. Theo rà soát mới nhất của Sở NN & PTNT, đến nay, thu nhập bình quân đầu người của các xã khu vực biên giới của tỉnh mới đạt 24,3 triệu đồng / người / năm, bằng 58% so với bình quân chung của tỉnh. Tỷ lệ hộ nghèo bình quân của 16 xã biên giới là hơn 50,3%, gấp 7,5 lần bình quân chung của tỉnh. Hiện các xã biên giới mới đạt bình quân 3,75 NTM / xã, bằng khoảng 1/4 mức bình quân chung của tỉnh. Cùng với đó, cơ sở hạ tầng còn yếu kém, chương trình phát triển y tế, giáo dục và nhiều tiêu chí phát triển nông thôn còn nhiều bất cập …
Có những “điểm sáng” của hy vọng
Còn nhiều khó khăn, thách thức, nhưng ở nhiều vùng biên giới với đội ngũ cán bộ năng động đã có nhiều giải pháp để phát huy tiềm năng, lợi thế sẵn có. Nhiều mô hình nông nghiệp đã cho hiệu quả kinh tế cao như trồng dược liệu ở các xã Yên Khương (Lang Chánh), Mường Lý (Mường Lát), đặc biệt là mô hình ở bản Chanh, xã Sơn Thủy (Quan Sơn). Sản phẩm chè Tản Mã của xã Hiền Kiệt (Quan Hóa), nếp Cây Nòi của xã Quang Chiểu (Mường Lát) cũng được công nhận là sản phẩm OCOP cấp tỉnh, đến nay đã khẳng định được hiệu quả kinh tế. Mô hình trồng lúa Nhật ở thôn Tân Sơn, xã Sơn Điện gắn với đầu ra đang cho hiệu quả kinh tế và ngày càng được nhân rộng. Cùng với đó, cơ sở hạ tầng ở nhiều xã biên giới của tỉnh cũng đang từng bước được hoàn thiện, hệ thống thiết chế văn hóa theo tiêu chí NTM được quan tâm xây dựng, tạo không gian sinh hoạt cộng đồng, thúc đẩy phát triển và bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống bản địa. .
Tại xã biên giới Quang Chiểu (Mường Lát), dù còn nhiều khó khăn, thách thức nhưng đã có 5/13 bản được công nhận đạt chuẩn NTM. Nhờ XDNTM, nhân dân 5 thôn đã biết cải tạo vườn tạp, trồng cây lâu năm theo quy hoạch. Từ nguồn vốn, xi măng hỗ trợ, bà con trong thôn đã tích cực hiến đất, ngày công … để làm đường, thực hiện có hiệu quả các nguồn hỗ trợ. Xuất khẩu lao động đang trở thành hướng phát triển kinh tế hiệu quả ở địa phương bởi những năm gần đây, xã luôn duy trì trên dưới 200 lao động đi làm việc ở nước ngoài, gửi nguồn ngoại tệ lớn về xây dựng quê hương. . NTM đã góp phần nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân vùng sâu, vùng xa so với mặt bằng chung trong vùng.
Phân bố dọc theo biên giới Việt – Lào, cách thị trấn Thường Xuân tới 70 km và khá biệt lập với trung tâm xã, nhưng bản Ban, xã Bát Mọt đã trở thành điển hình trong xây dựng nông thôn mới vùng biên. Từ năm 2019, thôn Vân đạt chuẩn NTM, trở thành thôn đầu tiên của huyện Thường Xuân đạt danh hiệu này. Về bản người Thái giáp ranh với huyện Sầm Tơ của nước bạn Lào này, ít ai nghĩ rằng đây là vùng biên giới từng có nhiều khó khăn. Giữa bốn bề là núi rừng, những ngôi nhà sàn san sát sườn đồi, chạy quanh là hệ thống đường rộng rãi, được bê tông hóa và trồng hoa. Phát huy lợi thế đất lâm nghiệp, 180 hộ dân tộc Thái đã phát triển chăn nuôi đại gia súc, với tổng đàn trâu, bò hơn 400 con để xây dựng kinh tế hộ gia đình vững chắc. NTM đã mang đến “luồng gió mới”, làm thay đổi tư duy trong phát triển kinh tế của từng gia đình nơi đây. Khi huy động được sức dân đã biến vườn hoang thành vườn cây ăn trái, đàn lợn cỏ, gà đồi được nuôi ngày càng rộng rãi, tiềm năng vùng núi được khơi dậy. Mô hình phát triển du lịch cộng đồng đã được huyện Thường Xuân xây dựng tại đây với 10 hộ dân được hỗ trợ sửa chữa nhà sàn, xây dựng nhà vệ sinh khép kín để đón khách, phát triển du lịch cộng đồng.
Khó là vậy, nhưng với quyết tâm và hướng đi đúng, có thể xây dựng DNNVV ở các thôn, xã biên giới một cách hiệu quả. Nhiệm vụ đưa 100% xã biên giới đạt chuẩn NTM trước cuối năm 2030 vẫn hoàn toàn khả thi nếu có sự đồng thuận của chính quyền và nhân dân, sự ủng hộ của cấp trên.
Để xây dựng một vùng biên giới hiệu quả?
Theo tinh thần Nghị quyết 58-NQ / TW của Bộ Chính trị và mục tiêu của tỉnh, đến năm 2030, Thanh Hóa phải có 100% số xã đạt chuẩn NTM. Tính đến đầu tháng 8/2022, mới có xã Tam Lư (Quan Sơn) về đích NTM, 15 xã còn lại đều có số tiêu chí đạt thấp nhất tỉnh, trong đó có 14 xã đạt dưới 5 tiêu chí. Tại hội nghị chuyên đề về xây dựng nông thôn mới vùng biên do UBND tỉnh tổ chức mới đây, đại diện lãnh đạo nhiều huyện biên giới đều than khó với mục tiêu mà Sở NN & PTNT đề ra.
Để có giải pháp thực hiện hiệu quả, cần nhìn thẳng vào những tồn tại, yếu kém từ thực tiễn để khắc phục. Đánh giá về nguyên nhân chủ quan khiến quá trình xây dựng nông thôn vùng biên còn nhiều yếu kém, đại diện Văn phòng Điều phối Chương trình xây dựng nông thôn mới tỉnh cho rằng, nhận thức về mục tiêu, quan điểm xây dựng nông thôn mới của một bộ phận cán bộ và người dân vẫn chưa đầy đủ, chưa xác định được vai trò của mình trong quá trình thực hiện. Để khắc phục, nhất định phải đẩy mạnh công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức, đây là nhiệm vụ chính do các quận, huyện đảm nhận, có định hướng sáng tạo. Là địa bàn khó khăn nên việc triển khai Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn thông minh ở các xã biên giới cũng phải có cơ chế, chính sách đặc thù. tầng và mô hình sản xuất. Ngoài việc trông chờ vào sự hỗ trợ của Trung ương và tỉnh, các địa phương cũng cần có sự chủ động, linh hoạt nhất định trong việc huy động các nguồn đầu tư cho chương trình.
Không nên coi việc hỗ trợ, giám sát hoặc đôn đốc việc thực hiện là trách nhiệm duy nhất của Văn phòng Điều phối Chương trình DNNVV và các huyện. Cần phân công từng sở, ngành phụ trách từng tiêu chí liên quan, như Sở Lao động – Thương binh và Xã hội hướng dẫn thực hiện nội dung giảm nghèo, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đôn đốc việc xây dựng thiết bị. thiết chế văn hóa, xây dựng phong trào văn hóa, văn nghệ, tinh thần. Các Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Công Thương cần định hướng chặt chẽ việc phát triển các mô hình sản xuất, phát triển thương mại, dịch vụ ở khu vực biên giới. Sở Giáo dục và Đào tạo, Sở Y tế và nhiều sở, ngành, đơn vị tùy theo nhiệm vụ chuyên môn sẽ chỉ đạo các huyện, xã thực hiện các tiêu chí liên quan đến ngành mình phụ trách.
Việc xây dựng các mô hình sản xuất để khơi dậy tiềm năng nội tại của những vùng khó khăn này là một nhiệm vụ quan trọng. Trước mắt, mỗi xã cần lựa chọn một số cây trồng, vật nuôi có lợi thế ưu tiên phát triển liên kết vùng, phát triển sản phẩm OCOP để sản phẩm có cơ hội vươn xa. Thành lập hợp tác xã kiểu mới để đẩy mạnh liên kết sản xuất, phát triển nghề truyền thống là gợi ý cần quan tâm đối với các xã biên giới trong thời gian tới. Quan trọng hơn, trong quá trình triển khai nhiệm vụ, chính các địa phương phải rút kinh nghiệm từ thực tế để điều chỉnh các giải pháp phù hợp với từng xã, từng thôn, từng thời điểm …
Cần xác định rằng, việc xây dựng doanh nghiệp thông minh khu vực biên giới sẽ tạo động lực thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội, hoàn thiện hệ thống kết cấu hạ tầng, phát huy lợi thế về đất đai, khí hậu, khơi dậy tiềm năng phát triển. Dịch vụ, thương mại khu vực biên giới, nhất là khu vực cửa khẩu Kheo, Tén Tằn, Na Mèo sẽ được khơi dậy tiềm năng, đồng thời tạo diện mạo mới cho vùng nông thôn giáp Lào, đảm bảo quốc phòng, an ninh. an ninh trên biên giới. Theo đó, xây dựng nông thôn mới tại 16 xã khó khăn nhất tỉnh này vừa là yêu cầu, nguyện vọng của đồng bào các dân tộc trong vùng, vừa là nguyên nhân quan trọng trong phát triển kinh tế – xã hội, quốc phòng – an ninh. tỉnh và khu vực Bắc Trung Bộ.
Lê Đông
