Theo tài liệu của Chương trình Bảo tồn rùa châu Á (ATP), rùa Hoàn Kiếm là loài thú đặc biệt quý hiếm, số lượng còn ít. Trong khi đó, thực trạng dân buôn, nhà giàu muốn tăng gia sưu tập, muốn sưu tầm mẫu vật của loài rùa này khiến họ rơi vào tình thế đặc biệt nguy hiểm.
>>> Lần theo dấu vết ‘Thượng Lương’: Truy tìm loài quý hiếm >>>
>>> Lần theo dấu vết ‘Thượng Lương’: Bí ẩn đầm Ao Châu >>>
>>> Lần theo dấu vết ‘thót tim’: Kí ức về kẻ săn giải khủng >>>
Miệng loa, mép dung dịch
Về tên gọi, các nhà khoa học thế giới thường gọi loài này là Giải Thượng Hải hay Giải Sin-hoe, được đặt theo tên của Robert Swinhoe – một nhà ngoại giao người Anh, người đã ghi chép thông tin và tiêu bản về loài rùa mai mềm khổng lồ. điều này vào thế kỷ XIX.
Cái tên Rafetus Swinhoei được sử dụng thống nhất trong giới khoa học. Đây là một loài rùa mai mềm rất lớn. Con đực có thể nặng trung bình trên 150 kg, con cái có thể nhỏ hơn một chút.
Ở Việt Nam, mỗi vùng gọi loài rùa mai mềm lớn bằng những cái tên khác nhau. Ví như Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Hà Tây ngày xưa gọi là con giải. Tôi nhớ vùng Vĩnh Phúc, Phú Thọ quê tôi hay chê nhau “mồm mép”, nghĩa là miệng rộng như cái loa, mép miệng như mép giải, nghĩa bóng. nói rất nhiều lời. Nhưng câu nói đó cũng cho thấy nó đã phổ biến như thế nào trong đời sống của người dân vùng trung du Vĩnh Phú.
Ở Thanh Hóa, Nghệ An, người ta gọi rùa mai mềm khổng lồ là võ sĩ, chọi; hay ở Lào Cai, Yên Bái, người ta gọi là con rươi.
Còn với người Thái ở thượng nguồn sông Đà, sông Chảy thì gọi là giải Sinhoe. Ở khu vực Bằng Tạ, đầm Dài (Ba Vì, Hà Nội), nơi có đội thợ săn của anh Lê Huy Hoành, giải Sin-ho được gọi là thi.
Ở miền Bắc Việt Nam, có hai khu vực mà giải Sin-hoe xuất hiện nhiều theo miêu tả là Hạ Hòa (Phú Thọ) và Ba Vì (Sơn Tây).
Ở Hạ Hòa có đầm Ao Châu, Vân Hội, Mông Hội. Các đầm phá này đều có mối liên hệ với sông Hồng. Các mẫu vật khổng lồ liên quan đến các đầm phá này đã được thu thập. Khu vực được ghi nhận gần đây nhất là hồ Minh Quân (xã Minh Quân, Trấn Yên, Yên Bái) tương đối gần đầm Vân Hội và ngay sát sông Hồng. ATP đã lấy được một mẫu xương tại đây, và các xét nghiệm sau đó cho thấy đó là xương của một con nhím lớn, cùng loài với rùa Hoàn Kiếm.
Vùng trọng điểm thứ hai là Ba Vì (Sơn Tây) gồm các hồ Đồng Mô, Suối Hai, Xuân Khanh và đặc biệt là đầm Dài. Nhóm thợ săn thôn Bằng Tạ (Cẩm Lĩnh, Ba Vì) được cho là đã bắt được hơn 30 con rùa cạn khổng lồ ở đầm Dài. Các mẫu vật như xương và hộp sọ liên quan đến rùa mai mềm khổng lồ cũng đã được thu thập tại đây.
Video: Cận cảnh chiếc móc câu cá của anh Lê Huy Hoành ở thôn Bằng Tạ (Cẩm Lĩnh, Ba Vì, Hà Nội)
Trọng điểm tiếp theo là sông Chu, sông Mã, cụ thể là Thọ Xuân (Thanh Hóa)…
Chương trình Bảo tồn rùa Châu Á bắt đầu nghiên cứu về Rafetus Swinhoei từ năm 2003. ATP đã cử cán bộ đến tất cả các sông hồ của miền Bắc, tập trung vào các vùng hạ lưu như Yên Bái, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Hà Tây cũ. Năm 2003 – 2004, cán bộ ATP đã phỏng vấn ngư dân trên hồ Đồng Mô. Các ngư dân cho biết, họ từng nhìn thấy rùa mai mềm lớn, có nhiều nét giống với rùa Hoàn Kiếm. ATP đã cử người đến Đồng Mô, nhưng công nghệ và thiết bị nhiếp ảnh lúc đó còn hạn chế. Mãi cho đến tháng 6 năm 2007, bức ảnh đầu tiên được chụp để khẳng định rằng vẫn còn rùa Hoàn Kiếm trên hồ Đồng Mô của Việt Nam.
Tháng 11 năm 2008, đập hồ Đồng Mô bị vỡ do mưa lớn gây lũ lịch sử ở Hà Nội. Một con rùa mai mềm trốn thoát. Ông Nguyễn Tài Thắng, quản lý dự án bảo tồn rùa Hoàn Kiếm thuộc ATP cho biết: “Vào thời điểm đó, ATP đã có nhân viên hưởng lương hàng tháng túc trực tại hồ.
Anh Thắng cho biết: Chúng tôi nhận được tin báo của người dân có một con rùa từ hồ Đồng Mô thoát ra ruộng. Rùa vào lưới đánh cá ở bản Côi. Các quan chức khu bảo tồn, công an và kiểm lâm phối hợp vận động người dân. Rùa được thả trở lại hồ Đồng Mô ngay trong ngày. Đây là cơ hội hiếm có để nhân viên ATP thu thập các mẫu gen. Kết quả phân tích cho thấy, cá thể rùa thoát ra khỏi hồ Đồng Mô có cùng đặc điểm di truyền với rùa Hoàn Kiếm.
Không chỉ dừng lại ở hồ Đồng Mô, các quan chức của ATP đã đi khắp 28 tỉnh, thành từ Hà Tĩnh đến khắp các lưu vực sông, hồ lớn để tìm dấu vết của giải Sin-hoe. Các cán bộ phải di chuyển bằng xe máy dọc các con sông cho dễ. Tôi đã nghe mọi người nói rằng họ vẫn nhìn thấy những con rùa lớn. Tuy nhiên, về mặt khoa học, chưa thể khẳng định điều gì vì không có ảnh, không có mẫu vật để xác định gen và việc tìm kiếm vẫn đang tiếp tục. Hàng tháng, các cán bộ vẫn đến từng địa điểm, chụp ảnh, quay phim. “Bây giờ máy ảnh tốt hơn, nó có thể quay rất xa. Ngoài ra, chúng tôi còn dùng máy soi cá để tìm những con rùa lớn dưới nước ”, anh Nguyễn Tài Thắng cho biết.
6 năm “tâm phục khẩu phục”
Một trong những công nghệ hiện đại đang được áp dụng là công nghệ phân tích gen môi trường. Đó là, phân tích nước để xác định xem có vật chất di truyền trong nước ở một khu vực hay không, hay nói cách khác là có gen của rùa Hoàn Kiếm hay không.
Chính công nghệ gen môi trường đã giúp các chuyên gia của ATP xác định được rùa Hoàn Kiếm ở hồ Xuân Khanh (Sơn Tây) vào năm 2018.
Thực tế, từ ngày 12/8/2012, ATP đã xác định được ở hồ Xuân Khanh có một loài rùa mai mềm lớn, có đặc điểm hình thái gần giống rùa Hoàn Kiếm. Tuy nhiên, đội của Nguyễn Tài Thắng đã phải theo dõi, “tâm phục khẩu phục” 6 năm mới gặp được. Trong thời điểm đó, nhóm nghiên cứu vẫn chưa chụp được hay nói chính xác hơn là chỉ chụp ảnh mờ, chưa đủ yếu tố để có thể khẳng định cụ rùa ở Xuân Khanh là rùa Hoàn Kiếm.
Khi bắt đầu ứng dụng công nghệ gen môi trường, tháng 12/2017, đoàn khảo sát xác định trong nước hồ Xuân Khanh có gen của loài rùa Hoàn Kiếm. Sau hơn 20.000 giờ trực tiếp quan sát, ghi lại hình ảnh con rùa mai mềm nặng khoảng 70 kg, cộng với phân tích gen trong nước hồ, đoàn khảo sát khẳng định có rùa Hoàn Kiếm.
Tháng 6/2018, rùa Hoàn Kiếm ở hồ Xuân Khanh được công bố. Bắt đầu từ năm 2018, tại Hà Nội, ATP đã phối hợp với UBND TP Hà Nội, Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Chi cục Thủy sản Hà Nội, Hiệp hội Bảo tồn Động vật hoang dã (WCS) ký cam kết hợp tác bảo tồn rùa Hoàn Kiếm tại Hà Nội, trong đó có hồ Đồng Mô và hồ Xuân Khanh. Mục tiêu cao nhất là xây dựng hồ Đồng Mô thành khu bảo tồn rùa Hoàn Kiếm.
Trên khắp thế giới, từ năm 2005 đến 2008, người ta tìm kiếm cá thể Rafetus Swinhoei trong các vườn thú và viện bảo tàng với hy vọng tìm thấy những cá thể mới. Tại Trung Quốc, 5 cá thể đã được tìm thấy. Thật không may, những nỗ lực ghép đôi sinh sản đã không thành công, 3 trong số chúng đã chết vào năm 2008, chỉ còn lại một cặp đực và cái ở vườn thú Tô Châu. (Còn nữa)
Nội dung: NGUYỄN XUÂN THỦY
Thiết kế nghệ thuật: HUY MẠNH
